παλίμψηστο

Χειρόγραφο, του οποίου η αρχική γραφή έχει αποξεστεί, ώστε να χρησιμοποιηθεί για ένα δεύτερο γράψιμο. Τον διεθνή αυτόν όρο, που προέρχεται από την ελληνική (πάλιν + ψάω), χρησιμοποιεί ήδη ο Πλούταρχος, αναφερόμενος σε παλίμψηστους παπύρους, οι οποίοι πάντως φθείρονται αρκετά από τη διαδικασία αυτή. Οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τους παλίμψηστους κώδικες rescripti. Οι π. κώδικες είναι συνήθως από περγαμηνή, ύλη που χάρη στη στερεότητα και στην αντοχή της προσφερόταν πολύ για αποξέσεις και νέες γραφές. Προέρχονται από μοναστηριακές βιβλιοθήκες και ανάγονται κυρίως στον 8o-12o αι., όταν, εξαιτίας των δύσκολων περιστάσεων, η περγαμηνή ήταν δυσεύρετη και επομένως οι αντιγραφείς δεν δίσταζαν να αποξέσουν παλαιά χειρόγραφα μεγάλων διαστάσεων για να ξαναγράψουν επάνω κείμενα που τα θεωρούσαν περισσότερο χρήσιμα ή πιο ενδιαφέροντα. Με τον τρόπο αυτόν καταστρέφονταν συχνά κλασικά έργα, για να δώσουν τη θέση τους σε κείμενα διδακτικά ή λειτουργικά, αν και η συνήθεια αυτή ήταν ίσως λιγότερο διαδεδομένη από όσο γενικά πιστεύεται. Η πρώτη γραφή των σημαντικότερων π. ανάγεται στους 4o, 5o και 6o αι., και, ήδη από την εποχή της Αναγέννησης, οι λόγιοι επιδόθηκαν στην επίπονη εργασία της αποκρυπτογράφησης των αποξεσθέντων κείμενων, χρησιμοποιώντας τις πιο διαφορετικές μεθόδους. Από τους πλέον ονομαστούς π. λατινικούς κώδικες είναι οι Εισηγήσεις του Γάιου, που ανακάλυψε ο Γερμανός Μπάρτολντ Γκέοργκ Νίμπουρ (σήμερα βρίσκονται στη βιβλιοθήκη Capitolare της Βερόνα) και η Βίβλος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Νάπολης. Από τους πολυάριθμους ελληνικούς π. κώδικες ο αρχαιότερος είναι ο Παρισινός 9, του oποίου το αρχικό κείμενο (Παλαιά Διαθήκη), γραμμένη τον 5o αι. σβήστηκε τον 13o αι., για να γραφούν λόγοι του Εφραίμ του Σύρου. Ας σημειωθεί ακόμα ότι υπάρχουν πολύτιμοι π. κώδικες του Oμήρου (6ος αι.), του Στράβωνα (6ος αι.), του Ευκλείδη (7ος αι.), του Ευριπίδη (10ος αι.) κ.ά. Κατά τον 19o αι. η ανακάλυψη των φωτογραφικών μεθόδων επέτρεψε την αντικατάσταση των χημικών αντιδραστηρίων, που ήταν αρκετά επικίνδυνα για τη διατήρηση του χειρογράφου. Το 1908 ο Βαυαρός μοναχός Κέγκελ δοκίμασε να υποβάλει τα π. στις υπεριώδεις ακτίνες. Σήμερα χρησιμοποιούνται γενικά οι εντελώς αβλαβείς υπέρυθρες ακτίνες. Παλίμψηστο. Το αρχικό χειρόγραφο, του 5oυ αιώνα περιείχε το «Περί πολιτείας» του Κικέρωνα, το οποίο σβήστηκε τον 8o αι. για να γραφεί ένα κείμενο του Άγιου Αυγουστίνου.